МЕКТЕПТЕ ЖӘНЕ ҮЙДЕ БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ

Дені сау, үйлесімді дамыған баланы тәрбиелеу - отбасы мен мектептің негізгі міндеті. Бұл міндетті шешуде мектепте, сабақтан тыс уақытта дене шынықтыру және спортпен дұрыс ұйымдастырылған сабақтар, күн тәртібінде ақыл-ой іс-әрекеті мен дене жаттығуларымен айналысудың ұтымды үйлесімі үлкен рөл атқарады. Ата — аналардың міндеті-үйде, отбасы ортасында дене шынықтыру және спорт бойынша іс-шараларды ұйымдастыру және басқару, яғни ата-аналар да балалардың дене тәрбиесіне белсенді қатысуы тиіс.

Бұл «дене тәрбиесі» ұғымы нені қамтиды? Ең алдымен-күн тәртібін қатаң сақтау, жүйелі шынықтыру, күнделікті дене шынықтырумен айналысу және спортпен тұрақты шұғылдану. Әр түрлі қозғалыс бала ағзасының өсуі мен тіршілік етуі үшін қажет. Қозғалыстар денсаулыққа әсер ететіні туралы адамдар бұрыннан біледі: осыдан 2,5 мың жыл бұрын ежелгі эллинаның жартастарының бірінде: «Егер күшті болғың келсе - жүгір, әдемі болғың келсе - жүгір, ақылды болғың келсе – жүгір».

Әрине, бұл туралы бүгінгі балалардың әкелері мен аналары біледі. Дегенмен, зерттеулер көрсеткендей балалардың көпшілігінде қозғалыс жүктемесі төмен. Біз гиподинамияның әңгімелерін жиі естиміз, яғни дене белсенділігінің төмендеуі, дене салмағының жеткіліксіздігі туралы. Жеті жасар бала мектепте партаға 3-4 сағат, содан кейін тағыда 1 — 1,5 сағат өткізеді, үйде сабақ дайындайды және әдетте теледидар көеді. Жоғары сыныптарда дұрыс ұйымдастырылған режімде, дұрыс болмаған жағдайда, уақытты тиімді жұмсау пайдалы және тиімді емес. Ал қозғалыссыз, ауадағы толыққанды демалыссыз толыққанды даму жоқ.

Гиподинамиясы баланың денсаулығына әртүрлі жағымсыз ауытқуларды тудырып, психикалық бұзылуларға және нервтік бұзылуларға әкеп соқтырады. Керісінше, күн сайын дене жаттығуларымен шұғылданатын оқушылардың бойынан бірнеше үлкен өзгерістер байқалады, шеңбері едәуір артады және кеуде клеткасының экскурсиясы, өкпенің өмірлік сыйымдылығы мен бұлшық еттердің күші артады. Елеулі өзгерістер зат алмасуда да болады; қоректік заттар жақсы сіңіріледі, тотығу процестері қарқынды өтеді. Баланың барлық тірек-қимыл аппаратының дамуы мен нығаюында дене шынықтыру және спортпен айналысу жағымды әсер етеді, бұл дұрыс дене бітімінің дамуына жағдай жасайды.

Дене шынықтыру сабақтарының тағы бір маңызды жағы бар — психологиялық. Өз құрдастарымен ойнай отырып, олармен жүгіру мен спорт алаңында сайысып, балалар өзара күрделі адами қарым-қатынасқа түседі, өз мүдделерін қорғауға, достарын қорғауға және бағалауға үйренеді, ерік-жігерді үйретеді, өзіне күш-құат, батылдыққа тәрбиелейді. Дене шынықтырумен жүйелі сабақтардың әсерінен жүйке процестерінің күші, қозғалғыштығы және тепе-теңдігі артады. Нәтижесінде жүйке жүйесі жаңа жағдайға, жаңа қызмет түрлеріне тез бейімделе алады. Осылайша, дене жаттығуларымен тұрақты сабақтар баланың барлық ағзасына жағымды әсер етеді.

Дене жаттығуларымен жүйелі жаттығуларға әдетті қалай тәрбиелеу керек? Күн тәртібін дұрыс, ұтымды ұйымдастырудан бастау керек. Бала мектепке барды, әрине, оның күн тәртібі де өзгерді,жаңа әдеттен тыс жүктемелер, жаңа міндеттер пайда болды және ол өкінішке орай, әлдеқайда аз болды. Сондықтан осы кезеңде режимді ұйымдастыру кезінде дене жаттығуларымен, статикалық жүктемемен байланысты ақыл-ой қызметінің дұрыс ауысуына ерекше назар аудару керек. Арнайы ғылыми зерттеулер сабақ кестесі бойынша мектепте дене шынықтыру сабағы өткізіліп жатқан күннің өзінде де, кіші мектеп оқушыларының қозғалыс белсенділігінің тапшылығы 40% - ды құрайтынын көрсетті. Қозғалысқа табиғи биологиялық қажеттілікті өтеу үшін 2 сағат болмауы тиіс екендігі дәлелденді. Сондықтан бірінші сынып оқушыларын бірінші күннен бастап уақытты сақтауға және бағалауға, режимді қатаң сақтауға үйрету керек. Режимнің болмауы, уақытты жоспарлы түрде бөле алмауы өсіп келе жатқан және дамып келе жатқан ағзаға теріс әсер етеді: бала. Біз әлсіз, ашулы, дене бітімі нашар, нашар дамыған баланы көргенде, ол ауада аз, қозғалыссыз, ұйықтайды, демек, ұйықтамайды деп айтуға болады. Жүйелі түрде құлдырау (бүгін-қызықты телебағдарлама, ертең-кино және компьютерлік ойын. т.б.), тағамды уақтылы ішпеу, дене жаттығуларымен айналысау (оларға да уақыт та қалмай) тек дене бітімінің дамуына ғана емес, баланың психо-неврологиялық мәртебесіне де теріс әсер етеді.

Қимыл-қозғалыс режимінің барлық сәттерін қарастыратын Қатты тәртіп балаларға уақыт пен сабаққа, үйде, ойын-сауыққа, спортпен шұғылдануға жеткілікті болу үшін күн құруға көмектеседі. Барлығына бірыңғай ыңғайлы режим құу әрине мүмкін емес. Әрбір баланың режимі оның жеке бейімділігімен, қызығушылығы мен сабақтарының сипатымен, отбасының барлық өмір салуымен айқындалатын өзге де ерекшеліктерге ие болуы мүмкін. Алайда, әр түрлі режим баланың өсуі мен дамуының ерекшеліктерін, оның ақыл - ойдың жұмыс қабілеттілігінің динамикасын ескере отырып және мектеп пен мектептен тыс сабақтарды ескере отырып құрылуы тиіс.

Дұрыс күн тәртібін құру үшін негізгі режимдік сәттердің шамамен ұзақтығын білу қажет. Ғылыми зерттеулерге, емдеу-алдын алу мекемелерінің ұсынымдарына, мектеп өмірінің тәжірибесіне негізделе отырып, бұл сәттерге әдетте: мектептегі оқу сабақтары (баланың жасына және оқитын сыныпқа байланысты — 3-тен 6 сағатқа дейін) жатады (1-4 сағат), сыныптан тыс және мектептен тыс сабақтар( 1-3 сағат), ауада болу, ойындар, спортпен айналысу, серуендеу, мектепке баратын жол және кері қайту (2,5—3,5 сағат), таңғы гигиеналық гимнастика, шынықтыру процедуралары, тамақ ішу, дәретхана, үйде көмек көрсету (2-2,5 сағат), ұйқы (8,5— 11 сағат).

Біз айтқандай, кез келген режим негіздерінің негізі қозғалыс белсенділігінің тапшылығын кез келген ықтимал тәсілдермен толықтыруға мүмкіндік беретін қозғалыс болуы тиіс. Ол үшін дене жаттығуларының әртүрлі түрлері қолданылады.

Таңертеңгілік гигиеналық гимнастика; таңертеңгілік гигиеналық гимнастика жүргізу үшін интернетте алынған немесе теледидарға жазылған кешенді пайдалану оңай. Бұл кешендер жасына байланысты әдістемелік тұрғыдан негізделген, музыкамен және орындау барысында пайдалы ескертулермен сүйемелденеді. Алайда, 8-10 жаттығудан тұратын кешенді өзі құрастыруға болады. Бұл жағдайда дене шынықтыру мұғалімімен кеңесу жақсы. Кешенді іріктелген жаттығулар дәйекті түрде негізгі әрекет ету маңызды 'бұлшық топтар мен органдар. Гимнастикалық кешендерді мезгіл-мезгіл өзгерту ұсынылады.

Таңертеңгілік гимнастика алдында бөлмені желдету, терезе ашу керек. Егер бала таза ауада жаттығулар жасаса, одан да жақсы. Әдетте жүруден немесе жеңіл жүгіруден басталады, содан кейін терең тыныс алу, алға, артқа, секіру, жүгіру жаттығулары орындалады. Денені салыстырмалы тыныш күйге келтіруге мүмкіндік беретін қарқынның біртіндеп бәсеңдеуімен және тыныс алу жаттығуларымен жүру кешені аяқталады. Әрбір жаттығу қажет. 8-12 рет қайталаңыз. Бірінші уақытта жаттығулар арасында 10-15 секунд үзіліс жасауға болады, кейін-жаттығуларды бір-бірінен кейін орындауға болады. Алғашқы жаттығуларда жаттығулардың санымен әуестенуге болмайды. Таңертеңгілік гигиеналық гимнастика жаттығуларының кешеніне дене шынықтыру бойынша үй тапсырмаларынан жаттығулар енгізілгені жөн. Гимнастика кезінде ата — аналар баланың жаттығуды анық, ырғақты, кернеусіз, арқа (иық, бас, дене) және тыныс алуды (терең және ырғақты, тыныс — мұрын, дем шығару) қадағалауы тиіс. Гимнастика су процедураларымен (сүрту, құю немесе душ) және құрғақ сүлгімен сүрту пайдалы.

Таңертеңгілік гигиеналық гимнастика баланы күні бойы жақсы көңіл-күймен қуаттайды, ұйқышылықты тез жоюға көмектеседі. Таңертеңгілік гимнастиканың барлығына қол жетімділігі өте маңызды және аз уақытты қажет етеді.

Қозғалыс белсенділігінің бұл түрі баланың демалысын қамтамасыз етеді, оның назарын қызметтің бір түрінен екіншісіне ауыстырады,тыныс алу мен қан айналымын жақсартады. Дене шынықтыру сабақтары шамамен 45 минуттан кейін өткізіледі. Олардың жалпы ұзақтығы — 3 минуттан артық емес. Жазбаша жұмыстан кейін-бұл қолдарға арналған жаттығулар, саусақтарды жылдам қысу және сығу, қолдарын сілку және т. б.; ұзақ отырғаннан кейін-отырып, тұу, терең тыныс алу арқылы созу, денені бұрып салу. Үйде сыныпта жасаған жаттығулар орындалады.

Оқушылардың қозғалыс режиміндегі ең үлкен үлесін қозғалмалы ойындар мен дене жаттығуларымен дербес сабақтарға бөлу керек. Ауадағы қозғалмалы ойындарда балалар қозғалыстысағынады, жиналған энергияны жояды. Ойын олардың батылдыққа, кәсіпкерлікке үйретеді, өзін-өзі тануға, өзін көрсетуге, жолдастарын білуге, ұжыммен санасуға, оның мүддесінде әрекет етуге көмектеседі.

Бірақ егер балаларды осы уақытты дұрыс пайдалануға үйретпесе, оларды ұйымдастырмаса, онда қозғалыс белсенділігі өте төмен болады. Ата-аналардан, әсіресе, кіші мектеп жасындағы балалары өз бетінше ойындарды жалпы бақылау ғана емес, нақты көмек қажет: олар өздері ойнаған ойындар туралы айтып бере алады, қажетті кітапты сатып алады, сайып келгенде, аулада, спорт алаңының жабдықтарына белсенді қатысады, балаларды спорттық құрал-жабдықтармен: доппен, секіргішпен, шанамен, шаңғымен, конькилермен қамтамасыз етеді.

Дене шынықтыру жаттығуларымен өзіндік сабақтардың мақсаттарының бірі-қарапайым спорттық дағдыларды алу. Қандай? Ең кішкентай балалар үшін бұл, ең алдымен, жүзу, шанамен сырғанау, шаңғымен жүру, конькимен сырғанау, велосипедпен жүру және т.б. бұл дағдылар, әдетте, қарапайым және қол жетімді, тек оқыту кезінде арнайы білімді талап етеді. Сонымен қатар, соңғы жылдары көптеген әдістемелік әдебиеттер жарық көрді.

Тіпті жаяу серуендеу, егер оны дұрыс ұйымдастырса, дене шынықтырудың тамаша құралы және қозғалыс белсенділігін арттыру тәсілі болуы мүмкін. Жаяу жүру-ас қорыту органдарына, ішкі секреция бездеріне, жүйке жүйесіне, тыныс алуға қол жетімді және жағымды әсер ететін тамаша дене шынықтыру құралы. Ағзаға барлық жаңа және жаңа жанкүйерлерді жеңетін сауықтыру жүгірісі де жағымды әсер етеді. Бірақ жүктемелерде ақылға қонымды дозаларды сақтау керек. Кіші оқушылар жүгірумен , ата-аналардың бақылауымен айналысуы керек, үлкендер өздігінен жаттыға алады.

Қала сыртына серуендеу, демалыс күндері балалармен бірге туристік жорықтар табиғатпен қарым-қатынас қуанышын сыйлайтын жағымды демалыс қана емес, өз балаларын көп нәрсеге үйрету мүмкіндігі, сонымен қатар айтарлықтай физикалық жүктеме, түрлі қозғалтқыш дағдыларын меңгерудегі жаттығу болады. Серуендеу, сонымен қатар, белгілі дәрежеде бір апталық қозғалыс жетіспеушілігін өтеуге мүмкіндік береді.

Таңғы гигиеналық гимнастика, физкультминуттар, қозғалмалы және спорттық ойындар-ата-аналар ұйымдастыра алатын және бақылай алатын қозғалыс режимінің түрлері. Оқу жылы ішінде дене шынықтыру іс-шараларына күн тәртібінде уақыт кестеде көрсетілгендей өлшеп бөлінеді.

Мектеп демалысы күндері оқушылардың күн тәртібі ең көп уақыт ауада, қозғалмалы және спорттық ойындармен айналысатындай етіп құрылуы тиіс.

Күнделікті гигиеналық гимнастика, спорттық ойындар, серуендеу, туризм-бұл балалар мен жасөспірімдерді дене тәрбиесінде ерекше орын алатын спортпен шұғылдануға алғашқы қадамдар. Баланы спортқа баулу, бастапқы деңгейде болсын, егер ата-аналар өз баласына әдетті жүйелі сабақтарға үйрете алса, оның үйлесімді дамуы үшін аз болғандықтан, бір дене жаттығуларын орындау қажет. Одан керемет спортшы шығады немесе жоқ, болашақты көрсетеді. Қандай да бір секцияда немесе спорт мектебінде шұғылдануға рұқсат бермес бұрын, баланың қандай спорт түріне сай келетінін анықтау керек. Ата — аналар жеке ерекшеліктерін ескеруі тиіс-оның сипатындағы Конституциялық, физикалық, психикалық қасиеттері, даму қарқыны. Және міндетті түрде учаскелік дәрігермен және дене шынықтыру мұғалімімен кеңесу. Баланың белгілі бір спорт түріне деген қызығушылығы ата-аналардың жеке үлгісі қандай да бір нұсқаулардан жақсы. Дәл осы ата-аналарға, балалардың дене бітімі мен денсаулығы қаншалықты дұрыс, шебер және табанды іске кірісуіне байланысты.

дене шынықтыру мұғалімі Баймендин Б. М.